قرآن، حقوق، فرزند، والدين، تربيت، مشورت، نفقه، ارث
حقوق جمع "حق" است[1] که در لغت به معنای واجب،[2] ثبوت مطابق با واقع،[3] و مطابقت و وقوع شىء در محل خودش آمده که این معنا در تمام مصادیق قابل تطبیق میباشد.[4] برخی نیز برای "حق" وجوه مختلفی شمردهاند: 1. بمعنى ایجاد كنندهى چیزى از روی حکمت؛ 2. خود موجودی كه به مقتضاى حكمت ایجاد شده؛ 3. اعتقاد مطابق با واقعیت؛ 4. واجبی که اتیان شود.[5]
البته در منطق قرآن هر چیزى "حق" نیست، هر چند مردم آن را حق بپندارند؛ بلكه حق عبارت است از چیزى كه خدا آن را محقق و داراى ثبوت كرده (در عالم ایجاد یا در عالم تشریع)؛ بنابراین "حق" در عالم تشریع و در ظرف اجتماع دینى عبارتست از چیزى كه خداوند آن را به عنوان "حق" قرار داده؛ مانند: حقوق مالی، حقوق برادران و حقوقى كه پدر و مادر بر فرزند دارد.[6] در این مقاله از حقوقی بحث میشود که فرزند مستحق آن است.
قرآن برای "فرزندان" واژگان متفاوتی را بهکار برده، از جمله: ذریّه،[7] بُنیّ و بَنون،[8] أولاد[9] و اسباط؛[10] و در این نوشتار آیاتی را بررسی میکنیم که دربارهی حقوق فرزندان سخن گفته است.
خداوند در قرآن کریم برای فرزندان حقوقی را بیان نموده[11] و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است:
«یوصیكُمُ اللّهُ فى اَولادِكُم...»[12]
«خداوند دربارهی فرزندانتان به شما سفارش مىكند...»
یکی از حقوقی که خداوند برای فرزند قائل شده، حق حیات است که قرآن این حق عظیم را در جامعهی بشری به شکل سزاوار برای فرزند، قبل از تولد و بعد از آن مطرح میکند:[13]
«وَ لاتَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِیاهُم...»[14]
«و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نكشید! ما شما و آنها را روزى مىدهیم...»
اعراب دوران جاهلى، نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصبهاى غلط، زنده به گور مىكردند؛ بلكه پسران را نیز كه سرمایهی بزرگى در جامعهی آن روز محسوب مىشد، از ترس فقر و تنگدستى به قتل مىرسانیدند.[15]
هشدار آیه علاوه بر دوران بعد از تولد، دوران جنینی را نیز شامل میشود.[16] امروزه نیز این نوع فرزندکشی جریان دارد که برخی افراد نادان به بهانهی درگیرشدن با مشکلات زندگی، كودكان بىگناه را در عالم جنینى به قتل مىرسانند.[17]
از جمله حقوق فرزند بر عهدهی پدر و مادر، نفقهی اوست که این حق را در دو بخش بیان میکنیم:
نفقهی کودک از بدو تولد بر عهدهی پدر است که قرآن بر تأمین شیر برای طفل شیرخوار تصریح کرده است:[18]
«وَالْوالِداتُ یرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَینِ كامِلَینِ لِمَنْ أَرادَ أَنْیتِمَّ الرَّضاعَةَ...»[19]
«مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر مىدهند. (این) براى كسى است كه بخواهد دوران شیرخوارگى را تكمیل كند...»
مادران حال زنانی که طلاق گرفتهاند، نیز شامل میشود[20] و کلمهی "یُرضِعنَ" به صورت مضارع مؤکد آمده که در اینجا به معنای امر بوده و خداوند به مادران امر میکند که فرزندانشان را تا دو سالگی شیر بدهند؛[21] البته این امر وجوب ندارد، بلکه امر استحبابی است؛ چون در آیهی[22] دیگر میفرماید: اگر دچار تنگدستی شدید، زن دیگری که اجرت کمتر میخواهد، کودک را شیر دهد؛ با اینکه در این امر مادر کودک بر زنان دیگر مقدم است، هر چند مطلقه باشد. بنابراین در فراز بعدی آیه، خداوند تهیهی نفقه را بر دوش "الْمَوْلُودِ لَهُ" قرار داده؛ یعنی کسی که فرزند از او متولد شده که همان پدر واقعی بچه است؛ پس نفقهی کودک که بر عهدهی پدر اوست، یا باید مادر او را برای شیر دادن راضی کند یا برای کودک دایه بگیرد.[23]
حکم وجوب نفقهی فرزند بر عهدهی پدر در دورانهای بعدی نیز هست، یعنی اگر فرزند عاجز از تهیهی نفقهی خود باشد و والدین قادر بر انفاق باشند؛ چون آیهی شریفه این حکم را در زمان شیرخوارگی فرزند به خاطر احتیاج و ضعف کودک تعلیل آورده است؛ البته این حکم را مقید کرده به وسع مالی پدر که احتیاجات فرزندش را از قبیل طعام، پوشاک و... به اندازهی توان مالی تهیه نماید؛ از سوی دیگر پدران و مادران حق ضرر رساندن و کوتاهی در تربیت فرزندشان را ندارند با اینکه بیش از توانایی نیز تکلیف ندارند.[24]
یکی دیگر از حقوق فرزند حق نفقهی مادر در زمان شیردهی است که بر عهدهی پدر میباشد:
«...فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكمُْ فَأتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُواْ بَینَكمُ بمِعْرُوفٍ...»[25]
«...و اگر براى شما (فرزند را) شیر مىدهند، پاداش آنها را بپردازید و (دربارهی فرزندان، كار را) با مشاورهی شایسته انجام دهید...»
این آیه دربارهی زنان "مطلّقهی بائن"[26] است.[27] خداوند در این آیه و آیات دیگر مانند بقره/233 میفرماید: اگر مادر کودک، بخواهد به فرزند خود شیر بدهد، با اینکه طلاق بائن گرفته باشد، بر پدر كودك لازم است كه در ایام شیر دادن طفل، نفقهی مادر را (خوراك، لباس و...) بدهد.[28] این اجرت شیردهی در حقیقت نفقه و حق فرزند است كه به عهدهی پدر واجب میباشد.[29]
حق دیگری که در قرآن کریم برای فرزندان بر عهدهی پدر و مادر نهاده شده، حق تربیت است که ذیل چند عنوان اشاره میشود:
در نگاه قرآنی تربیت اولاد جزو حقوق واجب است؛[30] و چون رفتار پدر و مادر در وجود فرزند و تربیت او بسیار تأثیر گذار بوده، خداوند آنان را در مسیری که فرزندان میپیمایند، مسئول میداند و از والدین میخواهد که فرزند خود را به راه حق ارشاد کنند:[31]
«وَ وَصَّى بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یعْقُوبُ یابَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفىََََََََ لَكُمُ الدِّینَ فَلاتَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»[32]
«و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین، وصیت كردند (و هر كدام به فرزندان خویش گفتند:) فرزندان من! خداوند این آیین پاك را براى شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام [=تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!»
آیه شریفه به انسان مىآموزد كه پدر مسئولیت دارد، فرزند خود را تربیت نموده و به دین و آئین حق راهنمائى كند.[33] همچنین لقمان حکیم در گفتار و مواعظ خویش،[34] فرزندش را به پاره‌ای از دستورات اعتقادی، عملی و اخلاقی سفارش میکند، و با اهمیت به این مواعظ و آثار حکمت، او را به اصل توحید متوجه نموده و به بحث معاد و حساب اعمال سوق میدهد.[35]
در اسلام و قرآن تربیت جنسی مخصوص دوران بلوغ و بعد از آن نیست؛ بلکه قرآن کریم تربیت جنسی را در کودکان نیز در نظر گرفته و به آن پرداخته است:[36]
«یَاأَیّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِیسْتَأذِنكُمُ الَّذِینَ مَلَكَتْ أَیمَانُكمُْ وَ الَّذِینَ لَمْیبْلُغُواْ الحُلُمَ مِنكمُْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِّن قَبْلِ صَلَوةِ الْفَجْرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَكُم مِّنَالظَّهِیرَةِ وَ مِن بَعْدِ صَلَوةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ...»[37]
«اى كسانى كه ایمان آوردهاید! بردگان شما، و همچنین كودكانتان كه به حدّ بلوغ نرسیدهاند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح، و نیمروز، هنگامى كه لباسهاى (معمولى) خود را بیرون مىآورید، و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصى براى شماست....»
بر اساس این آیه پدر و مادر نخست باید فرزندان را از اینکه سرزده وارد اتاق آنان شوند، هشدار داده و به اجازه گرفتن وادار کنند و دیگر آنکه معاشرتهای خود را تحت کنترل قرار داده و هر حرکتی که غرایز جنسی را در آنها بیدار میکند، ترک کنند.[38]
در بحث تربیت جنسی فرزند، قرآن کریم همراه با مبارزهی منفی، مبارزهی مثبت را مورد توجه قرار داده و از طریق ترویج فرهنگ ازدواج آسان که اشباع صحیح و مشروع غرائز بوده، سبب برچیده شدن گناه را فراهم میکند:[39]
«وَ أَنكِحُواْ الْأَيَامَى مِنكمُْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكمُْ وَ إِمَائكُمْ إِنيَكُونُواْ فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ...»[40]
«مردان و زنان بىهمسر خود را همسر دهيد، همچنين غلامان و كنيزان صالح و درستكارتان را اگر فقير و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بىنياز مىسازد...»
خطاب این آیه به اولياء و سرپرستان مسلمانان است.[41] "ایامی" به کسانی میگویند که همسر نداشته باشند؛ خواه مجرد باشند، یا همسرشان طلاق گرفته یا مرده باشد؛[42] و "صالحین" در این آیه به معنای صلاحیت در مورد ازدواج است، نه صالح در اعمال.[43]
امر در اصل، برای وجوب بوده؛ اما در این آیه امر برای فعل مستحب آمده که نشان از استحباب مؤکد میدهد؛ اما گاهى به مرحلهی وجوب مىرسد؛ هنگامى كه انسان در معرض گناه باشد و فاصله گرفتن از ازدواج، موجب دست زدن به عمل نامشروع شود، ازدواج واجب میشود.[44]
یکی دیگر از حقوقی که خداوند در قبال فرزندان بر عهدهی پدر و مادر گذاشته، حق دفاع از آنان و مبارزه با ظالمان است:
«وَ مَا لَكمُْ لَاتُقَاتِلُونَ فىِ سَبِیلِاللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَالرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ....»[45]
«چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و كودكانى كه (به دست ستمگران) تضعیف شدهاند، پیكار نمىكنید؟!....»
مقصود از استفهام در این آیه، خطاب دستوری برای مجاهدین مسلمان است که با متجاوزین پیکار کنند؛[46] و منظور از "ولدان" فرزندان مؤمنین است.[47] در این آیه خداوند با استفاده از عواطف انسانی مؤمنان را تشویق به اجرای احکام اسلامی میکند؛[48] یعنی آیهی شریفه، بندگان را تشویق کرده و برمیانگیزد، برای اینکه وظیفه‌ی خود را در رابطه با دفاع از خویشاوندان خود به خصوص زنان و فرزندان مستضعف که در چنگ دشمنان گرفتارند و قدرت فرار و توان کار دیگری را ندارند، از ظلم ظالمان نجات دهند.[49]
تربیت فرزند اقتضاء میکند که در سنین مختلف رفتار والدین نیز نسبت با اقتضای سنی او متفاوت باشد؛ از این رو خداوند با داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل نشان میدهد، برای فرزندی که به سن جوانی رسیده، حق مشورت باید قائل شویم:
«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْىَ قَالَ یابُنیَّ إِنىِّ أَرَى فىِ الْمَنَامِ أَنىِّ أَذْبَحُكَ...»[50]
«هنگامى كه با او به مقام سعى و كوشش رسید، گفت: پسرم! من در خواب دیدم كه تو را ذبح مىكنم....»
منظور از "سعی" این است که به سنی رسیده بود که عادتا می‌توانست در کارهای زندگی به پدر خود کمک کند؛[51] و از فرازهای بعد معلوم میشود که حضرت ابراهیم با فرزندش در این مسأله با اینکه حتمی بود، مشورت کرد.[52]
در این تعبیرات از یك سو پدر با صراحت مساله‌ی ذبح را با فرزند نوجوان یا جوان خود مطرح مىكند و از سوی دیگر چون براى او شخصیت مستقل و آزادى اراده قائل بود، با او مشورت نموده و نظر وی را خواستار است.[53]
یکی دیگر از حقوق فرزندان بر پدر و مادر حق ارث است که با فطرت و طبیعت مطابقت دارد و از زمان حضرت آدم مقرر بوده و در زمان پیامبران دیگر از جمله حضرت زکریا[54] و حضرت سلیمان[55] نیز احکام ارث وجود داشت؛[56] که در دین اسلام نیز این حکم جریان یافت و سهم وارثان در کلام الهی مقرر گردید:
«یوصیكُمُ اللَّهُ فی أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیینِ...»[57]
«خداوند در بارهی فرزندانتان به شما سفارش مىكند كه سهم (میراث) پسر، به اندازهی سهم دو دختر باشد...»
[1]. مهیار، رضا؛ فرهنگ ابجدى عربى- فارسى، بی تا، ص337.
[2]. فراهیدى، خلیل بن احمد؛ كتاب العین، قم، هجرت، 1410ق، چاپ دوم، ج3، ص7 و ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق، چاپ سوم، ج10، ص50.
[3]. مصطفوى، حسن؛ التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360ش، ج2، ص262.
[4]. قرشى، سیدعلى اكبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الإسلامیة، 1371ش، چاپ ششم، ج2، ص 158.
[5]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدارالشامیة، 1412ق، چاپ اول، ص 246.
[6]. طباطبايى(علامه)، سيدمحمدحسين؛ الميزان فى تفسير القرآن، قم، جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، 1417ق، چاپ پنجم، ج1، ص225.
[7] . مریم/58.
[8] . شعراء/88.
[9] . ممتحنه/12.
[10] . بقره/136.
[11] . نساء/9، 75 و 127، طلاق/6 و تحریم/6.
[12]. نساء/.
[13]. جمعه، احمد خلیل؛ الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، بیروت، الیمامه، 1421ق، چاپ اول، ص23.
[14]. انعام/151.
[15]. الميزان في تفسيرالقرآن، ج13، ص 85.
[16]. الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، ص22.
[17]. مكارم شيرازي، ناصر و همکاران؛ تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1374ش، چاپ اول، ج6، ص34.
[18]. محمدیان، بهرام؛ نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، 1377ش، چاپ اول، ص60.
[19]. بقره/233.
[20] . مغنيه، محمدجواد، تفسير كاشف، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1424ق، چاپ اول، ج1، ص356 و نجفى خمینى، محمدجواد؛ تفسیر آسان، تهران، اسلامیه، 1398ق، چاپ اول، ج2، ص76.
[21]. طبرسى، فضل بن حسن؛ تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش، چاپ اول، ج1، ص128.
[22] . طلاق/6.
[23]. مغنيه، محمدجواد، تفسير كاشف، ج1، ص356.
[24]. زحیلى، وهبةبنمصطفى؛ التفسیرالمنیر فىالعقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفكر المعاصر، 1418ق، چاپ دوم، ج2، ص361.
[25]. طلاق/6.
[26] . طلاقى است كه برای شوهر حق رجوع نیست و برای رجوع نیاز به عقد مجدد دارد؛ مانند: طلاق خُلع، مبارات و زنى كه سه طلاقه شده است. حسینى جرجانى، سیدامیر ابوالفتوح؛ آیات الأحكام(جرجانى)، تهران، نوید، 1404ق، چاپ اول، ج2، ص414
[27]. طبرى ابوجعفر، محمدبنجریر؛ جامع البیان فى تفسیرالقرآن، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق، چاپ اول، ج28، ص95، طبرسى، فضلبنحسن؛ تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش، چاپ اول، ج4، ص312.
[28]. فضل الله، سيد محمدحسين؛ تفسير من وحى القرآن، بيروت، دارالملاك، 1419ق، چاپ دوم، ج22، ص295 و تفسير نمونه، ج24، ص: 248.
[29]. الميزان في تفسير القرآن، ج19، ص317.
[30]. تفسير كاشف، ج4، ص162.
[31]. همان، ج1، ص209.
[32]. بقره/132.
[33]. نجفى خمینى، محمد جواد؛ تفسیر آسان، ج1، ص293.
[34] . لقمان/13 – 19.
[35] . المیزان فى تفسیرالقرآن، ج16، ص215 – 218 و گنابادى، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1408ق، چاپ دوم، ج3، ص228 – 230.
[36]. مظاهری، ابراهیم؛ با فرزندان در سایه قرآن، قم، پارسیان، 1380ش، چاپ دوم، ص61.
[37]. نور/58.
[38]. با فرزندان در سایه قرآن، ص62.
[39]. تفسير نمونه، ج14، ص457.
[40]. نور/32.
[41]. تفسير آسان، ج14، ص83.
[42]. رشیدالدین میبدى، احمدبن ابىسعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیر كبیر، 1371ش، چاپ پنجم، ج6، ص522.
[43]. الميزان في تفسير القرآن، ج15، ص113.
[44]. تفسير آسان، ج14، ص83.
[45]. نساء/75.
[46]. آلوسى، سیدمحمود؛ روحالمعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1415ق، چاپ اول، ج3، ص79.
[47]. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بیتا، ج4، ص187.
[48]. تفسير نمونه، ج4، ص9.
[49]. الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، ص27.
[50]. صافات/102.
[51]. تفسير آسان، ج16، ص361 و الميزان في تفسير القرآن، ج17، ص152.
[52]. سبزوارى نجفى، محمد بن حبيبالله؛ الجديد فى تفسير القرآن المجيد، بيروت، دارالتعارف، 1406ق، چاپ اول، ج6، ص76.
[53]. تفسير نمونه، ج19، ص112.
[54] . مریم/2 – 6.
[55] . نمل/16.
[56]. تفسير آسان، ج3، ص158.
[57]. نساء/11.